«Жоңғар-Алатау» МҰТП Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 30 сәуірдегі № 370 қаулысымен құрылды. МҰТП-тің жалпы ауданы 356 022 га құрады, оның 200 060 га орман алқаптары. Саябақтың жерлеріне мемлекеттік орман қорының жерлерінен басқа, жалпы алаңы 155 961,9 га кіреді.
Жоңғар биосфералық резерваты Жетісу Алатауының солтүстігінде орналасқан және Тянь-Шань таулары мен Орта Азияның барлық тау экожүйелерін қамтиды. Аймақтың негізгі орман ресурстары орталық Евразия тауларында шоғырланған. Жоңғар резерватының аумағында 2168 өсімдік түрі бар, олардың 76-сы тек осы жотада кездеседі. Саябақта Жетісу Алатауында өсетін барлық түрлердің кем дегенде 75% -ы бар. Өсімдіктердің 73 түрі Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген. Қазіргі уақытта саябақтың аумағында жоғары тамырлы өсімдіктер тізімінде 707 түрі бар, олардың 26-сы Қызыл кітапқа енгізілген, 52-сі эндемиктік түрлер. Ұлттық паркте сүтқоректілердің 54 түрі бар, олардың 7-сі Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген. Орнитофауна 238 түрден тұрады. Ұя салатын құстар 130 түрден тұрады. Ұя салатын құстардың ішінде 11 түрі Қазақстанның Қызыл кітабына енген. Мұнда аңшылық-кәсіптік маңызы бар құстардың түрлері бар. Ұлттық саябақтың аумағында тіршілік ететін құстардың көпшілігі сирек кездеседі және аз зерттелген.
Жоңғар резерватының жалпы ауданының 1,05% -ы әлемдегі барлық өсірілетін алма сорттарының ұрпағы болып табылатын және әлемдегі маңызы бар жеміс ормандарының қайталанбас агробиоалуандығын сақтауды және қалпына келтіруді қамтамасыз ету үшін Сиверс алма ағашының жабайы жеміс екпелерін алып жатқанын атап өткен жөн.
Әкімшілік жағынан «Жоңғар» биосфералық резерватының аумағы Алматы облысының Сарканд, Ақсу және Алакөл аудандарында орналасқан, халқы 151 мың адамды құрайды. Әлеуметтік-экономикалық деңгейін көтеру үшін жергілікті тұрғындарды экологиялық туризмді дамытуға тарту қажет.
Экологиялық туризм табиғатты тиімді басқаруға негізінде адамдар өмірінің жоғары сапасын қамтамасыз ете алады.
Жоңғар БР өсімдіктер жамылғысы мен экожүйелерінің таралу картасы
«Жоңғар» биосфералық қорығының аумағы Жетісу (Жоңғар) Алатауының таулы және биік таулы бөлігінде орналасқан. Зоографиялық аудандастыру бойынша бұл аумақ Орта Азия субрегионына, Таулы Азия провинциясына, Жоңғар-Тянь-Шань өңіріне және Жоңғар учаскесіне жатады.
Жетісу Алатауы - бұл жануарлар түрлерінің әртүрлілігі бойынша Алтайдан кейін екінші орынға ие. Резерват, Жетісу Алатауының жотасының солтүстік макробеткейінде, Тянь-Шаньға тиісті барлық таулы экожүйелерді қамтиды. Биосфералық резерват аумағында келесі негізгі экожүйелерді бөлуге болады:
|
Биіктік |
Экожүйе |
Негізгі түрлер |
|
3100 (3200) м |
Биік таулы мәңгі қарлы құз белдеуі |
Мүйізшөп (Cerastium lithospermifolium), тасжарғандар (Saxifraga oppositifolia, S. flagellaris), әжік (Draba oreades), шұнақ (Sibbaldia tetrandra), қонақот (Poa relaxa), шемішкебас (Waldcheimiatridactylites), түбіртек (Thylacospermumcaespitosum), мұздақгүл (Oxygraphisglacialis), ақбасшөп (Erysimum altaicum), желімбас (Melandrium apetalum), қар қияғы (Carex nigricans). |
|
2700 (2750)-3100 (3150) м |
Таулы шалғынды және шалғынды далалы альпі белдеуі |
Батыс бөлігі: бұл формацияның басым түрі Kobresiacapilliformis болып табылады. Мұздақгүл (Oxygraphis glacialis), күнгелді (Trollius altaicus), қазжуа (Gageae marginata), қызғалдақ (Tulipaheterophylla), мүйізшөп (Cerastium tianschanicum), үшқылтан (Trisetum altaicum), таран (Polygonum nitens) және т.б. кездеседі. Шығыс бөлігі: доңызсыртты шалғындар биіктау селеулері (Stipa martinovskyi, S. regeliana), бірнеше қияқтар (Carex melanantha, C. parva, C. enervis, C. canescens), Лаксман парнассиясы (Parnassia laxmannii), қандыгүл (Pedicularis violascens, аюқұлақ (Arctous alpina), ұйпабас (Eriophorum scheuchzeri). |
|
2200 (2250)-2700 (2750) м |
Таулы шалғынды және шалғынды далалы субальпі белдеуі |
Арша тоғайларымен (Juniperus pseudosabina), мезофильді орташа шөпті шалғындар жатаған арша бұталарымен үйлесіп кездеседі. Батыс бөлігі: шалғындар негізінде теңгежапырақ (Alcimilla vulgaris), қазтамақтар (Geranium saxatile, G. albiflorum) шалғындарынан, кейде астық тұқымдастар көп, оның ішінде сұлыбас (Helictotrichon pubescens), түлкіқұйрық (Alopecurus pratensis) тұрады. Шығыс бөлігі: таран (Polygonum nitens), теңгежапырақ (Alchemilla wichurae), шегіргүл (Viola altaica), ақкекіре (Aster alpinus), майдажелек (Erigerona zureus), шарбас (Schultzi acrinita), сүттіген (Euphorbia alatavica), қызылбояу (Galium verum), қоңырбас (Poa attenuata), атқонақ (Phleumphleoides), бозот (Festucarupicola), эдельвейс (Leontopodium leontopodioides). Дала негізінде фитоценозды бетегелерден (Festuca rupicola) тұрады. Оңтүстік беткей: ксерофитті фитоценоздар шымқабатты бетегелерден, сұлыбас (Helictotrichon tianschanicum), доңызсырт, шұнақтан (Sibbaldi atetrandra) тұрады. |
|
1700 (1750) - 2200 (2250) м |
Тау шыршалы ормандар, орман шалғындары мен шалғынды далалар белдеуі |
Шырша (Piceaschrenkiana), сібір майқарағайы (Abies sibirica), қой бүлдірген (Rubus saxatilis), қырықаяқ папортник (Polypodium vulgare), маралоты (Thalictrumminus), қоңыраугүл (Campanula glomerata), сарыраушан (Solida govirgaurea),көкшегүл (Polemonium coeruleum). |
|
1350 (1400)-1700 (1750) м |
Тау ұсақ жапырақты ормандары, орман шалғындары, шалғынды далалар мен ксеропетрофитті далалар белдеуі |
Көктерек, көлеңке сүйгіш орман шөптері – Aegopodium podagraria, қайың ормандары (Betula procurva), бұталар (Berberi sheteropoda, Ros abeggerana), қоңырбас (Poa stepposa), атбұршақ (Lathyrus humilis), қоянбұршқ (Orobus luteus), сасыұгүл (Cadonopsis clematidea), кәдімгі тарғақшөп (Dactilis glomerata), бежір (Aegopodium podagraria), қазтамақ (Geranium rectum), шоқсары (Bupleurum longifolium), шайқұрай (Hypericum hirsutum), жасылша (Anthriscus sylvestris) және т.б. |
|
1200 (1250) - 1350 (1400) м |
Тау жемісті ормандары белдеуі |
Сиверс алмасы (Malus sieversii). |
|
1000-1200 м |
Далалы белдеу |
Түрлі шөптесінді-бетегелі және түрлі шөптесінді-бозселеулі (Stipazalesskyi, Festuca valesiaca, Poa stepposa, Lathyrus pratensis, Thalictrum minus, Galium boreale) далалар, көбіне раушандармен (Rosa plathyacantha) бірлесіп кездеседі. Оңтүстік беткейлер: петрофиттер (Sedum hybridum, Stipа caucasica, Ziziphora bungeana, Patrinia intermedia) және бұталар кустарники Spiraea hypericifolia, Cotoneaster melanocarpa және Lonicera microphylla. Қылқанселеулі далалар: Stipa capillata, (Stipa lessingiana, S. kirghisorum). Ең төменгі гипсометриялық деңгейде шөлейтті жусан-шымқабаттыдәнді дақылдар даласы басым (Festuca valesiaca, Artemisia sublessingiana). |
Флора. Жетісу Алатауының флорасына 112 тұқымдас, 622 туыс және 2168 түрі кіреді, олардың 76-сы эндимиктік, тек осы жотадан табылған. Жоңғар биосфералық резерватының аумағында Жетісу Алатауында өсетін барлық түрлердің кем дегенде 75% -ы ұсынылған. Бүгінгі күнге дейін 413 туыс және 78 тұқымдасынан жоғары тамырлы өсімдіктердің 707 түрі анықталды, әрі қарай инвентаризация жұмыстары қажет.
Фауна. «Жоңғар» биосфералық резерватының фаунасына сүйекті балықтың 2 түрі, қосмекенділердің кемінде 2 түрі (мүмкін 4 түр) және бауырымен жорғалаушылардың 8 түрі, құстардың кем дегенде 238 түрі, сүтқоректілердің 54 түрі кіреді. 2015 жылғы зерттеу нәтижелері бойынша, мұнда 6 отрядқа, 48 тұқымдасқа, 323 туысқа жататын 575 жәндіктер анықталған.
Ауданы (картаны қараңыз):
Жалпы: (га).
|
Құрлық |
Су (егер бар болса) |
Жалпы |
|
|
7.1 Негізгі аймақ ауданы: |
142 927 га |
_______ га |
142 927 га |
|
7.2 Буферлі аймақ ауданы: |
312 721 га |
_______ га |
312 721 га |
|
7.3 Транзиттік аймақ ауданы |
189 900 га |
_______ га |
189 900 га |
|
Барлығы: |
645 548 га |
_______ га |
645 548 га |
Ұлттық саябақ орналасқан Жетісу Алатауының солтүстік жотасы солтүстікке қарай бірнеше сатыға төмен түсіп, іргелес жазыққа дейін биіктігі 1500 м территориялық тектоникалық қырымен өтеді. Жетісу Алатауы батыстан шығысқа қарай 400 км-ге созылып, екі негізгі су айрығы жоталарынан - Солтүстік (іс жүзінде Жетісу Алатауы) және Оңтүстік бөлінген Көксу - Боротолин ойпатынан тұрады. Ең бастысы - Жетісу Алатауы, батыстан шығысқа қарай шамамен 300 км созылып жатыр. Саябақтың оңтүстік шекарасы Қазақстанның Қытаймен мемлекеттік шекарасының қорғау аймағында өтеді. Батыс шекарасы Үлкен Айдаусай өзенінің алқабымен өтеді, солтүстік шекара Жылдыкарағай тауларының солтүстік етегінен Сарқан өзеніне дейін созылады, одан әрі Маркатау тауының етегінен Тополевка ауылына дейін және Лепсі ауылына топырақты жолмен, содан кейін тау етегінде Тентек және Кипели өзендерінің қосылуымен Безымьянный Ключ өзені аңғары арқылы және Тентек өзенінің аңғары арқылы Қытаймен мемлекеттік шекараның қауіпсіздік аймағына дейін. Сонымен қатар осында ең биік шың - теңіз деңгейінен 4622 м биіктікте Семенов-Тянь-Шань шыңы бар.
2015 жылы «Жоңғар-Алатау» МҰТП-тің техникалық-экономикалық негіздемесі функционалды аудандастыру және инфрақұрылымды дамытудың бас жоспары тұрғысынан түзетілді, Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитетінің 15.07.2015 жылғы №181 бұйрығымен бекітілген.
Осы түзетуге сәйкес функционалды аймақтардың келесі бағыттары анықталды: - қорықтық режим - 142,927 га;
- қоршаған ортаны тұрақтандыру - 52 214,2 га;
- туристік және рекреациялық қызмет - 81 597,2 га;
- шектеулі шаруашылық қызмет - 79 283,6 га;
- қорғау аймағы - 99 626 га.
Халқы:
|
Тұрақты |
Маусымдық |
|
|
10.1 Негізгі аймақ |
Жоқ |
Жоқ |
|
10.2 Буферлі аймақ |
Жоқ |
Шамамен 80 егерь (биосфералық резерват қызметкерлері) |
|
10.3 Транзиттік аймақ |
Шамамен 13,000 адам |
Жоқ |
|
Барлығы: |
Шамамен 13,000 адам |
Шамамен 80 егерь (биосфералық резерват қызметкерлері) |
Климаты күрт континенталды, біркелкі емес және биіктікке байланысты айтарлықтай өзгереді. Таулы бөліктің климатына тән температура тәуліктік және мезгілдік ауытқулар, жыл бойы жауын-шашынның біркелкі бөлінбеуі, жоғары ылғалдылық.
Ауаның орташа жылдық, айлық және тәуліктік температурасы абсолюттік биіктіктің жоғарылауымен төмендейді. Бұл төмендеу әрбір жүз метр көтерілген сайын шамамен 0,6° құрайды. Жетісу Алатауының етегінде жылдық ауа температурасы 6-7°, ал 2500 м биіктікте олар -1°C-қа жақын.
Ең суық ай - қаңтар, күндіз ауа температурасы -5-10°, түнде -15-20°. Әсіресе суық айларда күндізгі температура тау бөктерінде -40° дейін, тауларда -31,6° дейін төмендейді, абсолюттік минимум -49° дейін жетуі мүмкін. Алғашқы аяздар тамыз-қыркүйек айларында, соңғысы мамыр-маусым айларында болады.
Таулардың төменгі бөлігіндегі жаз ыстық, құрғақ, ашық ауа-райы болады: ең ыстық айдың (шілде) орташа айлық температурасы күндіз + 22 + 24°-дан +26 + 28°, түнде +5 + 10°. Тауларда жаз салқын: күндізгі температура +10 + 15°, максимум + 20°. Тауларда орташа ауа температурасының 0° -қа тұрақты ауысуы 1 сәуір - 30 қараша, 5° - 11 сәуір - 20 қазан, 10° кейін - 23 сәуір - 3 қазан. Әсіресе ыстық жаз айларында күндізгі температура тау бөктерінде + 40° дейін, тауда + 30,2 ° дейін көтерілуі мүмкін.
Орта таулардағы жылы кезеңнің ұзақтығы - 6-7 ай, 3000-3300 м биіктікте - 1,5-2 ай, ал 4000 м-ден жоғары биіктікте оң температурасы бар ұзақ кезеңдер болмайды.
Жетісу Алатауында жауын-шашын біркелкі бөлінбейді: ең көп мөлшері жоталардың солтүстік-батыс беткейлеріне, азы - шығыс, оңтүстік-шығыс беткейлері мен тауаралық ойпаттарға түседі. Таулы алқапта орналасқан аңғарлар мен ойпаттарда жауын-шашын әдеттегіден аз түседі: жылына 300-400 мм. Ең ылғалды жер - Жетісу Алатауының батыс жағындағы аңғарлар, батысқа қарай ашылады, онда жауын-шашын мөлшері 1300-1500 мм жетеді.
Ең маңызды өзендер: Балқаш көлінің бассейніне жататын Ү. Айдаусай (Ақсу өзенінің саласы), Сарықан, Басқан, Лепсі - Балқаш көлі бассейніне қарайды; Тентек өзені салаларымен Сасыккөл көлінің бассейніне қарайды; Тастау өзені - Алакөл көлінің бассейніне жатады.