Көлсай көлдері БР-ның жалпы ауданы 242,085 га. Негізгі ядролық аймақ (Көлсай көлдері мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің аумағы) 67962 га, буферлік аймақ - 93.083 га, даму аймағы - шамамен 81.040 га құрайды.
Көлсай көлдері биосфералық резерваты Тянь-Шань тау жүйесінің солтүстік бөлігінде, негізінен Күнгей Алатау жотасының солтүстік беткейінде және ішінара Іле Алатау жотасының оңтүстік жағында орналасқан; екі жоталар да ендік бағытта созылған және тау аралық ойпаттармен және шұңқырлармен бөлінген. Резерваттың батыс бөлігінде тау шыңдары биіктіктерге 3750-3800 м дейін, ал шығысында теңіз деңгейінен 2800-3200 м дейін жетеді. Күнгей Алатау жотасына қыраттардың толқынды рельефі тән, оның үстінде тасты шыңдар тізбегі көтеріледі. «Көлсай көлдері» аумақтық жағынан Алматы облысының екі әкімшілік ауданының - Кеген және Талғар аудандарының құрамына кіреді.
Биосфералық резерват Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 7 ақпандағы №88 қаулысымен Алматы облысының Кеген және Талғар аудандарының аумағында құрылған, «Көлсай көлдері» мемлекеттік ұлттық табиғи паркі базасында көлдер каскадымен, бай жануарларымен және өсімдіктер әлемі, сондай-ақ тарихи-мәдени мұра нысаналары тауларымен бірегей тау ландшафттарын сақтау үшін ұйымдастырылған. Резерват мемлекеттік мекеме түріндегі заңды тұлға мәртебесіне ие.
Резерватта Күнгей Алатауында өсімдіктердің жақсы анықталған биіктік зонасы бар: бұта-түрлішөптесінді даласының белдеуі (1600 м дейін), шыршалы-орман белдеуі (1600-ден 2500-2700 м-ге дейін), субальпілік белдеу ( теңіз деңгейінен 2700-ден 3000 м-ге дейін), альпілік белдеу (теңіз деңгейінен 3000-ден 3500 м-ге дейін), мұздық-нивальды белдеу (теңіз деңгейінен 3500 м-ден жоғары).
«Көлсай көлдері» биосфералық резерватының шекарасында 288 туыс және 71 тұқымдас тамырлы өсімдіктердің 536 түрі тіркелген. Қорық жоғары сатыдағы өсімдіктер флорасының жоғары өкілеттілігімен ерекшеленеді, өйткені Күнгей Алатауының қазақстандық бөлігінде өсетін түрлердің жалпы санының 75% -ы осында шоғырланған. Күнгей Алатау жотасында ғана өсетін қатаң эндемикалық 4 түрі бар: Күнгей бетегесі (Stipa kungeica), Кунгей қоңыроты (Poa kungeica), доғатәрізді жауқияқ (Elymus artikaus) және күнгей естегі (Eritrichium kungejense). Олардан басқа қорықтың маңында тағы 2 тар эндемикалық түр табылды: кемин тегеурінгүлі (Delphinium keminense) және ыстықкөл таушешегі (Stelleropsis issykkulensis), олар резерват аумағын мекендейді.
Іле мен Күнгей Алатауында тіршілік ететін Солтүстік Тянь-Шань эндемиктерінің тобынан қорықта 9 түрі табылды: қар жапырақты кекіре (Oxytropis chionophylla), Проханов сүттігені (Euphorbia prokhanovіі), жоңғар жестері (Rhamnus songorica), іле томағашөбі (Scutellaria transiliensis), қызғылт сары ақбасқурай (Erysimum perofskianum), іле сиякөгі (Linaria transiliensis), іле таусағызы (Scorzonera transiliensis),күмбел сарышатыры (Hieracium kumbelicum),гүлаяқты көздәрі (Euphrasia peduncularis)
Осы топтың тағы екі эндемикалық түрі (қарқара таспашөбі Astragalus karkarinsky және таушелек таспашөбі Astragalus tauczilikensis) биосфералық резерваттың тікелей маңында өседі және олардың қорық ішінде өсуі мүмкін. Жалпы алғанда, солтүстік-орталық Тянь-Шань эндемиктерінің топтарын (19 түрі) және Тянь-Шань эндемиктерінің тобын ескере отырып, Көлсай көлдері биосфералық резерватында 39 эндемикалық түр табылды және тамырлы өсімдіктердің тағы 21 түрін табу өте ықтимал.
Солтүстік Тянь-Шаньда, соның ішінде Көлсай көлдері БР, ең танымал жәдігер - бұл палеоген дәуіріндегі қылқан жапырақты-жалпақ жапырақты ормандардың ежелгі өкілі, Шренк шыршасы (Picea sсhrenkiana), ол басқа бес түрмен бірге күңгіртқылқанды ормандардың ежелгі өзегін құрайды, жатаған гудайера (Goodyera repens), доғал рамишия (Orthilia obtusata), дарагүл (Moneses uniflora), кіші алмұртшөп (Pyrola minor), дөңгелек жапырақ алмұршөп (Pyrola rotundifolia). Жалпы, 34 түрі «Көлсай көлдері» БР аумағын мекендейтін реликті өсімдіктерге жатады. Олардың барлығы арнайы қорғауды және одан әрі зерттеуді қажет етеді. Бұл түрлердің кейбіреулері Қазақстанның Қызыл кітабына енген ерекше сирек түрлер санатына жатады (12 түр).
«Көлсай көлдері» ұлттық саябағының аумағында 226-ға жуық омыртқалылар түрі, немесе Қазақстанның омыртқалылар фаунасының 21% -ы бар. Осы саннан сүтқоректілердің 7 түрі және құстардың 12 түрі Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген, бұл Қызыл кітапқа енген түрлер санының 17% құрайды. Биосфералық резерват фаунасы түрлерінің тізімі осы сайтта бөлек берілген.
«Көлсай көлдері» БР аумағында теңіз деңгейінен 1800-3500 м биіктікте бірегей таулы ландшафттар бар, олар флора мен фаунаның сирек кездесетін және жойылып кету қаупі бар түрлерін қоса көлдер каскадымен, бай өсімдіктер мен жануарлар дүниесімен ерекшеленеді. Жабайы қол тигізбейтін табиғи ортаның кейбір бөліктері (аумақтың шамамен үштен бір бөлігі) сақталған, олар негізгі аймаққа жатады. Биосфералық қорықтың табиғатты сақтау функциясы үшін мәні:
- биік таулардағы мұздықтар мен қар жамылғысы су балансын сақтау мен аймақтық микроклиматты қолдаудың тұрақтандырушы факторы болып табылады;
- тау және дала экожүйелері - бұл жануарлар мен өсімдіктердің эндемикалық, сирек кездесетін және құрып кету қаупі бар түрлерінің (әсіресе табиғи шырша ормандары мен арша ормандары) тіршілік ету ортасы;
- шыршалы ормандар мен аршалы орман алқаптары топырақты қорғайтын керемет қасиетке ие;
- жабайы өсетін жемісті өсімдіктердің 40 түрі және дәрілік өсімдіктердің 29 түрі өседі;
- тарихи және мәдени мұра нысандары бар: Таңбалы тас, Ашыл тоғай, Тасқала петроглифтері, ағаштан кесіп салынған қазақ билеушілерінің бірі Әден үйі, ежелгі қазақ қонысы, ауыл Барысхан.
Соңғы ботаникалық-географиялық аудандастыру бойынша БР Көлсай көлдері территориясы Иран-Тұран облыс тармағы Іле-Солтүстікжоңғар провинциясы Іле провинция тармағына жатады. Резерват жотаның солтүстік беткейінің орталық бөлігінде, шығысында Кеңсу өзенімен, батысында Күрметі өзенімен шектелген.
«Көлсай көлдері» БР аумағы Іле-Балқаш бассейнінің ажырамас бөлігі болып табылады және географиялық орналасуына, орографиялық ерекшеліктеріне және биіктік сипаттамаларына сәйкес өзіне тән экожүйелердің типтері мен кіші типтерін қамтиды. Биосфералық резерват аумағында экожүйелердің келесі негізгі түрлерін ажыратуға болады:
I. Тау экожүйелері
Тау далаларының экожүйелері әр түрлі дала түрлерін біріктіріп, тау бөктерлерінде, аласа тауларда, орташа тауларда және теңіз деңгейінен 400-2400 м биіктікте биік тауларда әр түрлі белдеулер құрайды. Олар үшін кең таралған - оңтүстік экспозицияның беткейлерін шектеу және қауымдастықтар құрамындағы ксерофитті астық шымқабат шөптердің басым болуы, ксерофитті түрлі шөптер мен бұталардың қатысуы. Әр түрлі белдеулердегі дала қауымдастықтары астық дақылдары мен түрлі шөптердің алмастырушы үстемдігімен және түрлерге тән топтардың болуымен ерекшеленеді. Тиісті белдеулерді сипаттайтын таулы-дала экожүйелерінің келесі эдафиялық нұсқалары ерекшеленеді: таулы қара топырақта таулы түрлі шөптесінді және бұталы дала, таулы каштанды топырақтарда таулы шымқабат дәнді дақылдары бар құрғақ дала, ашық каштан топырақтарда таулы шөлді далалар және кәдімгі сұр топырақтарда ірі шөптесінді-эфемероидты-дәнді-жусанды дала.
Резерватта келесі тау-дала экожүйелері кездеседі:
Биік таулы криофитті-дала экожүйелері таулардың оңтүстік беткейлерімен шектелген 2200-2900 м биіктікте. Криофитті далалар бетеге (Festuca), қоңырбас (Poa), селеу (Stipa), арпа (Hordeum) және сұлы (Helictotrichon) тұқымдастарынан алынған микротермиялық ұсақ шөпті қауымдастықтармен, криопетрофитті түрлі шөптердің көптігімен және аршаның қатысуымен (Juniperus түрлері) қалыптасады.
Орта таулы дала экожүйелері (1600-2400 м) бетеге (Festuca valesiaca), селеу шөптің әртүрлі түрлері (Stipa zalesskii, Stipa capillata, S. lessingiana, S. kirghisorum), қоңырбас (Koeleria cristata), сондай-ақ сұлыбас (Helictotrichon songorica), басым және нағыз және петрофиттік түрлі шөпті-шымқабат дәнді далалармен ұсынылған, көбінесе бұталармен (Rosa, Spiraea, Cotoneaster, Atraphaxis және т.б.), әр түрлі ксерофитті шөптесін өсімдіктер (Hedysarum, Galium, Medicago, Salvia, Origanum), сондай-ақ дәнді және шалғынды дала және шалғын түрлерінен тұратын шалғынды далалар ( Festuca valesiaca, Stipa zalesskii, Poa stepposa, Phleum phleoides, Dactylis glomerata, Poa pratensis, P.angustifolia, түрлі шөптесін өсімдіктердің Thalictrum, Hieraceum, Senecio, Aconitum, Delfinium туыстары түрлері) қалыптасқан. Тау каштан топырағы және таудағы қара топырақтан тұрады.
Аласа таулы құрғақ дала биіктігі 1400-1700 м. селеу (Stipa capillata, S. lessingiana, S. kirghisorum) және бетеге (Festuca valesiaca), құрғақшылыққа төзімді түрлі шөптер, сондай-ақ жусанның таулы түрлері (Artemisia tianschanica), аяния (Ajania fastigiata) және бұталар Spiraea, Atraphaxis, Rosa, Caragana. Бұл ерте көктемгі флораның сирек кездесетін сәндік түрлерінің - қызғалдақтың, құртқашаштың тіршілік ету ортасы. Каштан және ашық каштанды тау топырақтары.
Бұта экожүйелері - тау бөктеріне, аласа тауларға, ұсақ шоқыларға тән және тауларда ерекше белдеу құрайды (теңіз деңгейінен 1800-1850 м). Олар итмұрын, үшқат, тобылғы, ырғай, т.б., кейде алма, өрік және Семёнов үйеңкісінің қатысуымен түзіледі.
Раушан гүлдері (итмұрын раушан, Альберт раушаны, тікенді раушан және т.б.) ерекше назар аудартады. Бөріқарақат (Berberis түрлері), таңқурай (Rubus) және қарақат бұталары кең таралған. Бұталы тоғайлар әдетте дала және шалғынды экожүйелермен бірге кездеседі, сонымен қатар орман алқаптарында аласа ағаштар тобы мен қопалар түзеді. Таудың жоғарғы белдеулерінде арша (Juniperus pseudosabina, J. sabina)
қалыңдығы басым.
Тау ормандарының экожүйелері екі түрмен ұсынылған:
Қылқан жапырақты ормандар, күңгірт қылқанды ормандар таулы-орманды қара түсті топырақтарда өседі. Бұл ормандардың ерекшелігі - эндемикалық түрдің - Шренк шыршасының (Picea schrenkiana) басым болуы. Қарағайдың жасанды екпелері жиі кездеседі. Қылқан жапырақты ормандарға кейде жапырақты түрлердің (көктерек, қайың) және бұталы өсімдіктердің (шетен, тал, үшқат, итмұрын, қабыржық) қосындылары тән. Олар теңіз деңгейінен 1400-2800 м биіктікте кең белдеу құрайды.
Жапырақты ормандар таулы-орманды қара түсті топырақта, ондағы ағаш қабаты қайың (Betula tijanschanica, B. pendula), көктерек (Populus tremula), кейде шыршаның қатысуымен қалыптасады. Жапырақты ормандарда толық және сирек аласа ағаштар тобы (үшқат, ырғай, қабыржық, шетен және т.б.) жақсы байқалады. Олар теңіз деңгейінен 1100-ден 1900 м-ге дейінгі биіктікте белдеу түзеді және олар шыршаның белдеуінде үзінді түрінде кездеседі, мұнда олар екінші реттік болып табылады және әдетте күйіп кеткен жерлерде пайда болады.
Тау шалғынды экожүйелері барлық белдеулерде, негізінен солтүстік беткейлерде, шатқалдар мен сайларда кездеседі және келесі тип тармақтарымен ұсынылған:
Альпілік және субальптік шалғындар теңіз деңгейінен 2200-ден 3800 м-ге дейінгі биіктікте белдеулерде. Олар флораның байлығымен ерекшеленеді. Криофитті шабындықтар негізінен шымды-щалғынды қарашірікті топырақтарда доңызсырт және қияқ-түрлі шөптесінді-дәнді бірлестіктермен ұсынылған. Экожүйелердің бұл түрлеріне іс жүзінде шаруашылық жұмыстар әсер етпейді және әлі де фондық күйге ие.
Орта таулы және аласа таулы шабындықтар (600-2200 м) орман және дала экожүйелерімен үйлесімде кездеседі. Олар мезофитті шөптердің (Dactylus glomerata, Poa түрлері) және ірі шөптермен (Inula helenium, Aconitum, Hyeraclea, Geranium) бай флористикалық құрамымен және басымдылығымен ерекшеленеді.
Мұздық-нивалдық және субнивалдық экожүйелер таулардың альпілік белдеуінде теңіз деңгейінен 3800 м-ден астам биіктікте орналасқан. Олар мұздықтардан, мореналардан, мәңгілік қардан түзілген және топырақ пен өсімдік жамылғысынан айырылған. Кейде қиыршықтасты майда жерлерде криофит жастықшалар топтары кездеседі.
II. Интразональды (гидроморфты және жартылай гидроморфты) экожүйелер
Бұл өзен алқаптары, көл жағалаулары, көктемгі шабындықтар мен жер асты суларының (саз) шөгу аймақтарына арналған резервтегі экожүйелердің ерекше түрі. Олардың кеңістіктік таралуы биіктік белдеуліктің заңдылықтарына да бағынады. Гидроморфты экожүйенің 3 кіші типі бар: шалғындықтар, шөпті батпақтар және жайылмалы ормандар (ағаш пен бұта тоғайлары). Таулардың әр биіктік белдеуінің гидроморфты экожүйелерінің доминантты түрлерінің өзіндік спецификалық жиынтығы бар, бірақ сонымен бірге олардың құрылымы мен функционалдық ерекшеліктері ұқсас, сонымен қатар табиғи және антропогендік факторларға реакциясы ұқсас. Зоналық типтермен салыстырғанда олар көбінесе үлкен флористикалық және фитоценотикалық әртүрлілікпен ерекшеленеді.
Шалғындық экожүйелер резерваттағы шалғынды қатардың аллювиалды топырақтарындағы өзендердің жайылмаларында қалыптасады және нағыз психромезофиттік (таулы) шабындықтардың түрлерін біріктіреді. Өсімдік жамылғысында мезофитті дәнді дақылдар мен түрлі шөптердің аралас және монодоминантты қауымдастықтары басым. Таулы жайылмаларда қияқ-астық тұқымдастар-түрлі шөптер (Poa pratensis, Alopecurus pratensis, Veronica longifolia, Mentha arvensis, Carex түрлері) басым.
Шөпті батпақтардың экожүйелері батпақ қатарының топырағында шамадан тыс ылғалдылық жағдайында қалыптасады және рельефтің теріс позицияларымен шектеледі. Олар сондай-ақ жер асты суларын ағызатын жерлерге (саз) тән. Тау өзендерінің аңғарларында оларда қияқтардың әртүрлі түрлері басым.
Жайылмалы-орманды экожүйелер өзендер мен шалғынды-орман топырақтарының арнасында қалыптасады. Шелек өзенінің аңғарында аласа таулар мен тау бөктерлерінің белдеуінде шырғанақ-тал-терек тоғайлары басым.
III. Су және жағалаудағы су экожүйелері
Су экожүйесіне өзендер, көлдер, су қоймалары, тоғандар және басқа су кешендері жатады. БР аумағында көптеген өзендер мен түрлі су қоймалары, сондай-ақ бірегей таулы көлдер - Көлсай және басқалары бар.
IV. Агроэкожүйелер
БР шеңберінде олар шектеулі аумақтарды алып жатыр, олар кордондардағы, орман дақылдарының тәлімбақтарындағы көкөніс бақтары мен бақшалары бар.
V. Урбаэкожүйелер
Елді мекендердің экожүйелері (ядро және буферлік аймақтарда жоқ). Қолданыстағы инфрақұрылым нысандарының аумағы шағын, олар транзиттік аймақтағы елді мекендерді, сондай-ақ қорықтың буферлік аймағындағы Төменгі Көлсай көліндегі кордондар мен демалыс аймағын қамтиды. Бұл типтегі шағын экожүйелер қорықтың транзиттік аймағында кездеседі (Саты ауылы және басқалары).
«Көлсай көлдері» БР аумақтық жағынан Алматы облысының екі ауданы - Талғар және Кеген аудары құрамына кіреді. Шелек өзенінің сол жағалауындағы аумақтың бір бөлігі Талғар ауданына жатады. Сонымен қатар, резерват аумағына іргелес жатқан Талғар ауданында елді мекендер жоқ және аз халық негізінен мал өсірумен айналысады. Қорықтың барлық қолданыстағы инфрақұрылымы Кеген ауданында орналасқан, оған резерват шекараларына жақын барлық елді мекендер кіреді, оның тұрғындары оның аумағын пайдалануға мұқтаж. Биосфералық резерваттың барлық қызметкерлері де осы ауылдардың тұрғындары.
Географиялық тұрғыдан алғанда Кеген ауданы 32400 адам тұратын 12 ауылдық округке бөлінеді. Биосфералық резерваттың өтпелі аймағында ауылшаруашылық жерлерін (мемлекеттік және жеке) пайдаланатын 8 мыңға жуық адам тұрады. 01.01.2018 жылғы жағдай бойынша облыста патенттермен жұмыс жасайтын 781 жеке кәсіпкерлер жұмыс істейді. 1521 шаруа қожалығы тіркелген.
Ауылшаруашылық өндірісінде ет және сүт бағыты басым. Қазіргі уақытта облыстың ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің жалпы құнынан өсімдік шаруашылығы 20-25%, мал шаруашылығы 75-80% құрайды. Дәнді дақылдар, негізінен бидай, картоп, көкөністер облыстың егістік алқаптарында өсіріледі. Өңірде ірі өнеркәсіп өндірісі жоқ.
Көші-қон аймақ халқының қалыптасуына айтарлықтай әсер етті. Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін халықтың саны азайды. Ауылдан қалаға көшу процесі басталды. Бұл әсіресе жастарды және ауыл тұрғындарын жақын маңдағы оңтүстік астана - Алматыға тартады. Көші-қонның басты себебі - жұмыссыздық. Жақын астаналық мегаполис жұмысқа орналасу және жоғары табыс табу мақсатында еңбекке қабілетті халықтың белсенді кетуіне әкеледі.
Ұлттық табиғи парктің тікелей маңында тұратын жергілікті халықтың негізгі қызметі - мал шаруашылығы және ауылшаруашылық өнімдері. Дәнді дақылдар (бидай, арпа) және мал азықтық дақылдар (беде, жоңышқа) тәлімдік егістік жерлерде өсіріледі. Фермаларда қой, ірі қара, ешкі, жылқы және үй құстары бар.
Транзиттік аймақта және биосфералық резерваттың тікелей маңында тұратын жергілікті халықтың негізгі қызметі - мал шаруашылығы және өсімдік шаруашылығы. Дәнді дақылдар (бидай, сұлы), мал азықтық дақылдар (беде, жоңышқа), картоп тәлімдік егістік жерлерде өсіріледі. Фермаларда қой, ірі қара, ешкі, жылқы және үй құстары бар. Үйлер көмірмен, ағашпен, тезекпен жылытылады. Әр елді мекенде шағын сауда нүктелері бар, ірі базарлар ауылдық округтердің орталықтарында және облыс орталығында орналасқан.
Барлық тасымалдаулар Алматы - Нарынқол автомобиль жолының бойымен Кеген аудандық орталығы арқылы жүзеге асырылады. Осы магистральдан Жалаңаш ауылына және одан әрі Қарабұлақ, Саты арқылы Күрметі ауылына жол бар. Жолдың ұзындығы асфальтталған 120 км. Резерват аумағында ұзындығы 171 км болатын шаруашылық ішіндегі жолдар және 113 км соқпақтар бар.
Шаруашылық ішіндегі жолдар өртке қарсы мақсатта, ормандарды қалпына келтіру және туристер мен демалушыларды тасымалдау үшін қолданылады.Тау соқпақтары жергілікті тұрғындар мен туристердің серуендеу және атпен қозғалуы ретінде қызмет етеді. Байланыс кәсіпорындарының құрамына аймақтық телекоммуникация орталығы мен пошта байланысы кіреді.
Биосфералық резерваттың аумағы оның қарама-қарсы табиғи жағдайларын, дала етегінен бастап альпі белдеуінің мұз шыңдарына дейін көрсетеді. Қылқан жапырақты және жапырақты ормандардың керемет сұлулығымен қоршалған жазықтар, шатқалдар, тау жоталары, тасқынды өзендер, әдемі көлдер бар. Резерваттағы буферлік және транзиттік аймақтар туризмді, демалысты және ойын-сауықты дамыту үшін тамаша мүмкіндіктерге ие. Бай табиғи ресурстардың, жақсы табиғи-климаттық жағдайлардың болуы аймақты, ең алдымен, рекреациялық және экологиялық туризмді дамыту тұрғысынан перспективалы етеді. Рекреациялық аң аулау мен балық аулау мүмкіндігі қосымша келушілерді тартуы мүмкін. Кеген аймағында биосфералық резерваттан басқа Хан-Тәңірі альпинистік лагері және Шарын шатқалының жоғарғы бөлігі де бар, олар да туризмнің дамуына ықпал етеді.
Бүгінгі күнге дейін (2020 жылдың тамызы) 5 бағыт әзірленді, бірақ болашақта жаяу және ат маршруттарын ашу, оларды жабдықтау және іске қосу жоспарлануда. №1 «Саты ауылы - Қайыңды көлі», №2 «Саты ауылы - Саты асуы», №3 «Төменгі Көлсай көлі - Сарыбұлақ асуы», №4 «Құрметі ауылы - орта Көлсай көлі», №5 «Құрметі ауылы - Қыземшек тауы» деп аталады. Жолдарды жақсарту соқпақты белгілеуді, эрозияға қарсы беткейлерді салуды, шатырлар мен бақылау алаңдарын жабдықтауды, өткелдерді салуды, ақпараттық белгілерді қамтиды. Жолда - тропикалық желі, маршруттардың белгілері, арақашықтық, демалыс орындарының атаулары және т.б. орнатылды. Биосфералық резерваттың экологиялық білім және туризм бөлімінің қызметкерлері өтпелі аймақтағы елді мекендердің тұрғындарымен бірлесіп жұмыс істеп, ұлттық саябаққа келушілерге қосымша қызмет көрсетеді. Жергілікті тұрғындар тарапынан бұл - қонақ үйлермен қамтамасыз ету, жылқылармен қамтамасыз ету, ұлттық тағамдар мен сүт өнімдерін жүзеге асыру. Саты ауылында шетелдік және отандық туристерді қабылдап, оларға қызмет көрсететін 80-85 қонақ үй бар.
БР аумағында негізгі ғылыми-техникалық қолдауды ұлттық ЕҚТТ жүйесін дамытудың мемлекеттік бағдарламалары шеңберінде түрлі курстарда оқыған Көлсай көлдері биосфералық резерватының барлық қызметкерлер құрамы қамтамасыз етеді. Басқару жоспарын дайындау, биоәртүрлілікті бақылау, қауіпсіздік ережелерін сақтау және өртті сөндіру бойынша оқыту семинарлары өткізілді, сонымен қатар Ақсу-Жабағылы, Алтынемел, Қаратау биосфералық резерваттарында тәжірибе алмасу мақсатында іссапарлар ұйымдастырылды. БР Көлсай көлдері әкімшілігі жыл сайын түрлі фестивальдар және жарыстар (саябақтар шеруі, құстар мерекесі, балалар шығармашылығының конкурстары және т.б.) өткізеді.
Биосфералық резерваттың ядро аймағы - Көлсай көлдері мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің қорық режимінің қатаң қорғалатын аймағы, ол Тянь-Шаньдағы ең құнды табиғи таулы экожүйелерді сақтайды. «Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы» 44-бап 8-тарау ҚР Заңында ұлттық табиғи парктің нақты анықтамасын береді: «мемлекеттік ұлттық табиғи парк - бұл биологиялық және ландшафттық әртүрлілікті сақтауға арналған табиғатты қорғау және ғылыми мекеме мәртебесі бар ерекше қорғалатын табиғи аймақ,
табиғатты қорғау, экологиялық білім беру, ғылыми, туристік және рекреациялық мақсаттар үшін ерекше экологиялық, ғылыми, тарихи, мәдени және рекреациялық маңызы бар ерекше табиғи кешендер мен мемлекеттік табиғи-қорық қорының объектілерін пайдалану». Сол Заңның 2-тармағының 45-бабына сәйкес: «Резерват режимінің аймағында мемлекеттік ұлттық табиғи парктің аумағында кез-келген шаруашылық жұмыс пен рекреациялық пайдалануға тиым салынады және мемлекеттік табиғи қорық режимінің түріне сәйкес келетін қорғаудың қорық режимі белгіленеді».
Көлсай Көлдері мемлекеттік ұлттық табиғи паркі Халықаралық табиғатты қорғау одағының табиғи аумақтарының жоғары санатына (A1) сәйкес келеді. Көлсай көлдері биосфералық резерватының негізгі аймағының ауданы 67962 га құрайды, ол сегіз үлкен және екі салыстырмалы түрде шағын аудандардан тұрады.
Биосфералық резерваттың буферлік аймағы «Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 45-бабына (1-тармағы) сәйкес - Көлсай көлдері мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің 3 аймағы: а) экологиялық тұрақтандыру; б) туристік-рекреациялық қызмет; в) шектеулі шаруашылық жұмыстар, сондай-ақ ұлттық парктің периметрі бойынша екі шақырымдық жолақты қамтитын қорықтың арнайы белгіленген қорғау аймағы.
45-бабына сәйкес (3, 4, 5 және 6-тармақтар), сондай-ақ осы Заңның 46-48-бабтары:
«3. Экологиялық тұрақтандыру аймағында реттелетін экологиялық туризмді және мемлекеттік табиғи-қорық қорының бүлінген табиғи кешендері мен объектілерін қалпына келтіру жөніндегі іс-шараларды жүзеге асыруды қоспағанда, шаруашылық және рекреациялық жұмыстарға тиым салумен қорғаудың қорықтық режимі белгіленеді.
4. Туристік-рекреациялық қызмет аймағы мемлекеттік ұлттық табиғи паркке келушілердің реттелетін қысқа мерзімді және ұзақ уақыт демалатын аймақтарына бөлінеді. Туристік-рекреациялық қызмет аймағында мемлекеттік табиғи қорықтық қордың табиғи кешендері мен объектілерінің сақталуын қамтамасыз ететін, оның аумағында туристік-рекреациялық пайдалануға (аң аулауды қоспағанда) рұқсат етілген, оның ішінде туристік маршруттар, соқпақтар, туристік маршруттар ұйымдастыруға және саяхаттау орындарын ұйымдастыруға рұқсат етілген қорғаудың арнайы режимі белгіленеді, рекреациялық жүктемелердің нормаларын ескере отырып, бақылау алаңдары, жағажайлар, қайық станциялары, су көлігі және жағажай жабдықтарын жалға беру пункттері.
5. Шектеулі шаруашылық жұмыс аймағында әкімшілік-шаруашылық объектілері орналасқан, мемлекеттік ұлттық табиғи парктің қорғалуы мен жұмыс істеуін қамтамасыз ету, оған келушілерге қызмет көрсету, оның ішінде әуесқойлық (спорттық) аң аулау мен балық аулауды ұйымдастыруды, қонақ үйлер, кемпингтер, мұражайлар және басқа туристік қызмет көрсету нысандары, демалыс базаларын салу мен пайдалануды қамтамасыз ету үшін қажетті шаруашылық іс-шаралар жүзеге асырылады.
6. Мемлекеттік ұлттық табиғи парктің барлық аймақтарында басқару жоспарында көзделген қорғау және қалпына келтіру шаралары жүзеге асырылады».
Қорғалатын аймақ ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың сыртқы жағымсыз әсерлерінен қорғау үшін құрылады, бұл аумақтардағы экожүйелердің жай-күйіне және қалпына келуіне кері әсерін тигізетін кез-келген қызметке тиым салынады.
БР буферлік аймағының аумағында негізгі жер пайдаланушылардан алынбаған жерлер бар, олар ауылшаруашылық жерлерінен тұрады және оларды ауылшаруашылық ұйымдары мен жеке адамдар басқарады. Қорғалатын аймақтың жекелеген бөліктерінде шаруашылық қызметті жүргізу (шөп шабу, мал жаю) Мемлекеттік уәкілетті органмен (ҚР ҚОҚМ ОШЖӘК) келісім бойынша және мемлекеттік табиғи ұлттық парк әкімшілігінің бақылауымен жүзеге асырылады.
Қорықтың буферлік аймағының аумағы 93 083 га құрайды, оған экологиялық тұрақтандыру аймағы (16715 га), туристік-рекреациялық қызмет аймағы (9451 га) және шектеулі экономикалық қызмет аймағы (66917 га) кіреді.
Көлсай Көлдері БР-нің өтпелі аймағы (даму, ынтымақтастық аймағы) Алматы облысының екі ауданы - Кеген және Талғар жерлерінде орналасқан. Өтпелі аймақтың жалпы жер көлемі шамамен 81 040 га құрайды.
Өзінің климаттық жағдайларына байланысты адамдар үшін ең қолайлы жағдайлар теңіз деңгейінен 1000 м биіктікте тау бөктерінде орналасқан. Нәтижесінде, елді мекендердің негізгі шоғырлануы негізгі өзендер мен тау шатқалдарынан жазыққа дейінгі ағындардың шығысындағы тау бөктеріндегі аудандармен шектеледі. Осылайша, резерваттың буферлік аймағының солтүстік-шығысында орналасқан елді мекендер аз. Қорыққа іргелес жерлердің көп бөлігі мемлекет меншігінде және тұрақты немесе уақытша жер пайдалану құқығы негізінде беріледі. Жергілікті фермерлер мен ауылшаруашылық өндірістік кооперативтері мен бірлестіктеріне бекітілген транзиттік аймақтың пайдаланылатын жерінде жер егін өсіруге, жайылымға және шөп шабуға арналған.
Барлық үш аймақ бір-бірімен байланысты және бірін-бірі толықтырады. Ядро аймағы келуге жабық және аймақтық табиғи кешендердің бағыттарын, сондай-ақ жабайы өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің генетикалық қорын білдіреді, бұл аймақ ұзақ мерзімді бақылау кезінде бақылау аймағы болып табылады.
Буферлік аймақ қорғаныс режимінде де болады, бірақ мұнда шектеулі шаруашылық жұмыстар мемлекеттік табиғи-қорық қорының объектілерін сақтау мен қалпына келтіруді ескере отырып жүзеге асырылады және олар қарамағындағы мемлекеттік органдардың тиісті рұқсаттарына сәйкес жүзеге асырылады. Осы бағыттағы туристік-рекреациялық қызметті мемлекеттік ұлттық табиғи парк немесе туроператорлық қызметке лицензиясы болған жағдайда жеке және заңды тұлғалар тікелей жүзеге асырады. Жеке және заңды тұлғалар учаскені мемлекеттік табиғи-қорық қоры объектілерінің сақталуын және қоршаған ортаны қорғау талаптарының сақталуын қамтамасыз ететін жағдайға келтіру жөніндегі міндеттерін сақтайды. Екі аймақ та табиғи кешендерді сақтау функциясын және ішінара тұрақты даму қызметін орындайды.
Өтпелі аймақта табиғи ресурстарды орнықты пайдалануды қамтамасыз ететін жер пайдаланушылардың дәстүрлі шаруашылық қызметінің негізгі түрлеріне жол беріледі, бірақ экологиялық жүйелерге кері әсер ететін табиғатты пайдалану түрлері мен шаруашылық қызметтерге тиым салынады немесе шектеледі. Мемлекеттік ұлттық табиғи парктің күзетілетін аймағындағы жер учаскелерінің меншік иелері мен жер пайдаланушылардың шаруашылық қызметіне қойылатын шектеулер осы Заңға сәйкес облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың жергілікті атқарушы органдарының шешімдерімен белгіленеді. Бұл аймақ жергілікті халықтың өмірін жүзеге асыруға, экономиканы, мәдениетті және білім беруді дамыту үшін қолданылады және аумақтың тұрақты даму функциясымен қамтамасыз етеді.
Жалпы қолданыстағы аудандастыру әлеуметтік-экономикалық даму мен жабайы табиғи кешендерді қорғау арасындағы қақтығыстардан шығуды қамтамасыз етеді және экономика мен мәдениеттің тұрақты дамуына мүмкіндік береді.
Тиісті серіктестер шеңберін тарту үшін мемлекеттік табиғи қорықтың, табиғатты пайдаланушылардың, жергілікті атқарушы органдардың және қоғамдық ұйымдардың өкілдері кіретін «Көлсай көлдері БР» үйлестіру кеңесі құрылды.
Жергілікті қоғамдастықтар БР басқару жоспарын жасауға және қорықты кешенді басқарудағы Үйлестіру кеңесіне қатысу арқылы тартылды. Байырғы және буферлік зонаны толық басқаруды Көлсай көлдері мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің әкімшілігі жүзеге асырады, бірақ жергілікті үкіметтік емес ұйымдар, жергілікті қоғамдастықтар осы аймақтардың табиғи кешендері туралы толық ақпарат алады, олар әрі қарай білім беру мақсатында, ғылыми негізделген табиғатты ұтымды пайдалануды дамыту және т.б., сондай-ақ буферлік және өтпелі аймақтардағы туристік маршруттарды дамытуда қолданылады.
Қазіргі уақытта «Көлсай колдері» мемлекеттік ұлттық табиғи паркін басқару жоспары бар, ол транзиттік аймақта жұмыс істейтін табиғат пайдаланушылардың басқару жоспарларымен біріктірілген биосфералық резерваттың негізгі және буферлік аймақтарын басқаруға қатысты. Жер пайдаланушылар арасындағы барлық даулы мәселелер БР үйлестіру кеңесінің отырыстарында шешіледі.
