Барсакелмес биосфералық қорығының жалпы ауданы 407132 га. Негізгі аймақ (Барсакелмес мемлекеттік қорығының аумағы) - 160 826 га, буферлік аймақ - 46 306,34 га, дамыту аймағы - шамамен 200 000 га.
БР-тың негізгі аймағы - Арал аймағының табиғи кешендерін білдіретін Барсакелмес қорықтық тәртібінің қатаң қорғалатын аймағы.
Қазақстан Республикасы «Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы» Заңының 7-бабы 39-тарауына сәйкес мемлекеттік табиғи резерват дегеніміз - оның аумағындағы өсімдіктер мен жануарлардың түрлері мен қауымдастықтары, типтік және ерекше экологиялық жүйелер және оларды қалпына келтіру, табиғи процестер мен құбылыстардың, флора мен фауна түрлерінің, жеке түр мен өсімдіктердің табиғи бағытын сақтау және зерттеу мақсаты болып табылатын, экологиялық және ғылыми мекеме мәртебесі бар ерекше қорғалатын табиғи аумақ. Ерекше құнды экологиялық жүйелер мен объектілерді қамтымайтын арнайы бөлінген жерлерде уәкілетті орган белгілеген тәртіппен реттелетін экологиялық туризмді жүргізуге арналған экскурсиялық трассалар мен маршруттар құруға жол беріледі (42-бап). Барсакелмес мемлекеттік табиғи резерваты Халықаралық табиғатты қорғау одағының табиғи аумақтарының ең жоғары санатына (A1) сәйкес келеді. Негізгі қорғалатын аймақтың ауданы - 160 826 га.
Негізгі аймақтың аумағы Қызылорда облысының Арал ауданында орналасқан және 2 кластерлік бөлімнен тұрады:
«Барсакелмес» учаскесіне бұрынғы қорықтың аумағы (16 795 га), құрғақ жермен кеңейтілген, жалпы ауданы 50 884 га құрайды.
«Қасқақұлан» учаскесі, құландардың қазіргі заманғы тіршілік ету орны және құрғақ жерде табиғи сексеуілдердің үлкен торабы, ауданы 109 942 гектар.
Негізгі аймақ қоңыржай аймақтың шөлді ландшафты аймағында, солтүстік аймақ тармағы (жусан-сораңды) шөлдерінде, Каспий-Тұран елінде, Арал-Сырдария аймағында, Солтүстік Арал провинциясында, Солтүстік-шығыс Арал өңірінде орналасқан.
«Барсакелмес» учаскесінің солтүстік шекарасы бұрынғы Барсакелмес аралының солтүстік-батыс жағалауынан солтүстік-батысқа қарай 11,5 км қашықтықта орналасқан белгіден басталады. Оңтүстік-шығыс бағытта 8,1 км кейін, сол бағытта 2,9 км. Әрі қарай, солтүстік-шығысқа қарай, 5,1 км-ден кейін, шекара шығысқа қарай 4 км созылып жатыр. 3,1 км оңтүстік-шығыс бағытта 2,4 км созылып, сол бағытта шығыс шекарасына дейін 3,6 км. Барсакелмес учаскесінің шығыс шекарасы бұрынғы Барсакелмес аралының шығыс жағалауынан солтүстік-шығыс бағытта 7,4 км қашықтықта орналасқан белгіден басталады және оңтүстіктен 4,7 км кейін оңтүстік-батысқа қарай 7,4 км созылады. Бұл аумақ бұрынғы Барсакелмес аралының шығыс жағалауынан 6,6 км оңтүстік-шығыста алынып тасталды. Барсакелмес учаскесінің оңтүстік шекарасы Барсакелмес аралының шығыс жағалауынан оңтүстік-шығыс бағытта 6,6 км қашықтықта орналасқан белгіден басталады, ал оңтүстік-батыс бағытта 14,6 км кейін оңтүстік-батысқа қарай 2,8 км созылады. Одан әрі ол бұрынғы Барсакелмес аралының оңтүстік-батыс жағалауынан 5,1 км қашықтықта, оңтүстік-шығыс бағытта құрғатылған теңіз түбінде орналасқан соңғы нүктеге дейін 21 км созылады. Барсакелмес учаскесінің батыс шекарасы Барсакелмес аралының оңтүстік-батыс жағалауынан оңтүстік-шығыс бағытта 5,1 км қашықтықта орналасқан белгіден басталып, 7,5 км кейін солтүстік-батыс бағытта өтеді. Әрі қарай солтүстік-шығыстан 8,2 км кейін шекара солтүстік-батыс бағытта Барсакелмес учаскесінің солтүстік шекарасына дейін 9,7 км созылады.
«Қасқақұлан» учаскесінің солтүстік шекарасы «Тоқпан» өзенінен басталып, солтүстік-шығыс бағытта «Қызылқақ» арқылы солтүстік-батысқа қарай «Сәрсенбай» учаскесіне дейін созылады. Әрі қарай шекара сызығы шығыста бағытын өзгертеді және оңтүстік-шығыс бағытта «Үрпек» арқылы «Косшлюзға» жетеді. «Қасқақұлан» учаскесінің шығыс шекарасы Косшлюздан басталады, ал оңтүстік-шығыс бағытта «Төрткопақ» бұлағы арқылы «Дәндібай қорымына» дейін созылады. Одан әрі оңтүстік-батыс бағытта шекара сызығы жақын маңдағы «Бегиман» мәдени ескерткіші орналасқан оңтүстік-шығыс бағытта «Көктөбеге» жетеді. «Қасқақұлан» учаскесінің оңтүстік шекарасы «Көктөбеден» басталып, оңтүстік-батыс бағытта «Орыстың камысына» дейін созылады. Бұдан әрі шекара сызығы теңіздің бұрынғы шығыс жағалауынан Арал теңізінің құрғаған түбінен шығыс шекарасына дейінгі 21 км қашықтықта орналасқан белгіге жетеді. «Қасқақұлан» учаскесінің батыс шекарасы Аралдың бұрынғы жағалауларынан 21 км қашықтықта орналасқан белгіден басталып, солтүстік-шығыс бағытта 19 км созылады. Бұл орын Арал теңізінің бұрынғы шығыс жағалауынан 9,5 км қашықтықта орналасқан. Әрі қарай солтүстік-шығыс бағыттағы шекара сызығы Тоқпан жолына жетеді.
Барсакелместің буферлік аймағы - қорықтың резервтік аймағы. Қазақстан Республикасы «Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы» Заңының 43-тармағы бойынша, ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың айналасындағы қолайсыз сыртқы әсерлерден қорғау үшін қорғау аймақтары құрылады, осы аймақтардың ішінде осы аумақтардағы экожүйелерді қалпына келтіруге және оған теріс әсер ететін кез-келген әрекетке тиым салынады. БР аумағында буферлік аймақтың жерлері негізгі жер пайдаланушылардан алынбаған, олар ауыл шаруашылығы жерлерінен тұрады және ауылшаруашылық ұйымдары мен жеке тұлғалардың қарауында. Аралық аймақтың жекелеген учаскелерінде шаруашылық қызметті жүргізу (шөп дайындау, мал жаю) мемлекеттік уәкілетті органмен келісім бойынша және ҚР табиғи резерваты әкімшілігінің бақылауымен жүзеге асырылады. БР буферлік аймағының аумағында экологиялық білім беру, демалыс, экотуризм, сонымен қатар ғылыми зерттеулер жүзеге асырылады. Аралық аймақтың ауданы 46 306,34 га құрайды.
Барсакелмес өтпелі аймағы (даму аймағы, ынтымақтастық) Қызылорда облысының Арал ауданында орналасқан. Оның жалпы ауданы шамамен 200 000 га құрайды.
Жағалау елді мекендерінде тұратын ауыл халқы негізінен балық аулумен айналысады. Балық аулайтын ауылдар балық аулау алаңдарынан алыс орналасқан, балық аулау қостары немесе лагерлер теңіздің тұрақсыз гидрологиялық режиміне байланысты тұрақты орналаспаған. Қазіргі уақытта Кіші Арал теңізінде 1990 жылдары кеңейтілген камбала глосса Pletichthys flesus luscus түрлерінің орнына коммерциялық деңгейге келесі балық түрлері қалпына келтірілді:
Арал торта балығы – Rutilus rutilus aralensis
Ақ амур – Ctenopheryngodon idelle
Арал ақмарқасы – Aspius aspius iblioides
Қызылқанат балық - Scerdinus erychicefalus
Арал қаязы – Barbus brahiocephalus brahiocephalus
Шығыс табан балығы – Abramis brama orientalis
Арал ақкөз балығы – Abramis sapa aralensis
Арал майбалығы - Chalcalbunus ohalcoides aralensis
Қылышбалық – Pelecus cultratus
Бозша мөңке – Carasius carasius gibelio
Арал сазаны – Cyprinus carpio aralensis
Кәдімгі дөңмаңдай – Hypophthalmichthys molitrix
Кәдімгі жайын – Silurus glanis
Кәдімгі көксерке – Stizostedion lucioperca
Кәдімгі алабұға – Perca fluviatilis
Жыланбас балық – Channa argas werpochowswii
Экологиялық жүйелердің жағдайына теріс әсер етпейтін БР транзиттік аймағының аумағында экономикалық қызметтің әртүрлі нысандары жүзеге асырылады: орман шаруашылығы; жерді дәстүрлі пайдалану, оның ішінде мал жаю және шөп дайындау, сонымен қатар биологиялық әртүрліліктің ұзақ мерзімді сақталуы мен зияндылығын қамтамасыз етуге бағытталған басқа да іс-шаралар; туристік және рекреациялық қызмет; минералды суларды, бальнеологиялық және климаттық ресурстарды пайдалану; кәсіптік және әуесқойлық (спорттық) балық аулау; орманды және дала өрттерін сөндіру үшін жер үсті және авиациялық жұмыстарды жүргізу; бүлінген жерлерді рекультивациялау; орман және басқа да өсімдіктер қауымдастығын қалпына келтіру; жабайы жануарлардың тіршілік ету ортасы мен санын қалпына келтіру; туристер үшін демалыс орындарын құру үшін жер учаскелерін пайдалану, жасанды көбейту, өсіру, өсімдіктер мен жануарлардың эндемиктік, сирек кездесетін және құрып кету қаупі төнген түрлерін өсіру үшін тәлімбақтар ұйымдастыру, сонымен қатар БР жұмысшыларының тұруы үшін кеңсе ғимараттарын (кордондар) салу, оларды ресми жер учаскелерімен қамтамасыз ету.
Барсакелмес БР-ның негізгі аймағы 1939 жылдың 10 желтоқсанынан бастап қорғалады, Барсакелмес мемлекеттік табиғи қорығы Барсакелмес аралының шекарасында құрылған кезде, ол кезде Арал теңізінің орталық бөлігінде орналасқан, оның сол кездегі аумағы 180 км2 (18000 га) болған. Өткен ғасырдың аяғында Арал теңізінің құрғауы күшейіп, Барсакелмес аралының айналасында теңіз жазығының едәуір бөлігі (құрғатылған түбі) ашылды, арал материкке қосылды. Арал теңізінің құрғаған түбінде флора, фауна және ерекше экожүйелер бастапқы қалыптасу алаңына айналды. Бүгінгі таңда бұл аумақ әлемдегі жалғыз табиғи «зертхана» болып табылады, онда табиғи шөл экожүйелерінің өзгеру жағдайында қалыптасуының бастапқы кезеңдерінде оларды байқауға болады. Сонымен қатар, Тұран типіндегі солтүстік шөлдердің бұрыннан бар бірегей экожүйелерін, адами шаруашылық іс-әрекеттері әсер етпейтін қорғау қажеттілігі 2005 жылы ерекше қорғалатын табиғи аумақты 10 есе (160 826 га) ұлғайту туралы шешім қабылдады. Қазіргі уақытта БР Барсакелместе 2 кластерлік учаске бар (Барсакелмес және Қасқақұлан), жалпы түпкілікті аймағы 160 826 га және буферлік аймақ 46309,34 га.
Барсакелместің аумағы шөлді аймақтың континенттік Солтүстік Тұран климаттық аймағының құрамына кіреді. Қазақстанның физикалық-географиялық аудандастырылуына сәйкес қорықтың аумағы қоңыржай аймақтың шөлді ландшафты аймағына, солтүстік субзона (жусан-тұзды шөл), Каспий-Тұран елі, Арал-Сырдария аймағы, Солтүстік Арал провинциясы, Солтүстік-шығыс Арал өңіріне кіреді. The territory of Barsakelmes BR has a high degree of representativeness at regional level. Қазіргі уақытта Барсакелмес БР аумағында мыналар қорғалады: жоғары өсімдіктердің 298 түрі, олардың 14-і эндемиктік, 3-і Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына және Қазақстандағы сирек кездесетін және құрып кету қаупі төнген жануарлар мен өсімдіктер тізіміне енгізілген; омыртқасыздардың 2000-ға жуық түрі, оның ішінде Қызыл кітапқа енген – 3 түр; Қосмекенділердің 2 түрі; Бауырымен жорғалаушылардың 20 түрі, бұл республиканың герпетофаунасының жалпы құрамының 46,9% құрайды, олардың 14 түрі Орталық Азия мен Шығыс Иранға арналған эндемиктік (Тұран герпетологиялық кешені); Қазақстанның шөлді аймағында тұратын сүтқоректілердің 42 түрінің 30 түрі немесе 71,4%. Оның 4-і Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген; қорықтың қазіргі шекарасында 178 құс, оның ішінде 23-і Қазақстан Республикасының Қызыл кітабына енгізілген.
БР Барсакелмес флорасы түтікті өсімдіктердің 298 түрінен тұрады, олар 50 тұқымдас және 176 туысқа жатады. Басым кездесетін тұқымдастар құрамына өсімдіктер дүниесінің 75% құрайтын алаботалар, күрделігүлділер, айқышгүлділер, астық тұқымдастар, қарақұмықтар, бұршақ тұқымдастар, айлаулықтар, сарғалдақ тұқымдастар, лалагүлділер өкілдері басым. Ең үлкен туыстар: Calligonum (16 видов), Artemisia (11), Atriplex (11), Astragalus (8), Strigosella (7), Salsola (6), Climacoptera (5). Барсакелмес БР флорасының бірегейлігін бірнеше аспект бойынша қарастыруға болады. Бір жағынан, бұл аймақтық ботаникалық әртүрлілікті көрсететін Тұран шөлдеріне тән флораның өкілеттілігі. БР-да өсімдік жамылғысының зоналық типтері кеңінен таралған – ақ жер жусаны, бұйырғандар, қара сексеуілдер жіне т.б., бұтасы бұзылмаған өсімдіктер үлгісі ретінде қызмет етеді, флоралық және фитоценотикалық құрылымын зерттеу, сонымен қатар олардың қызмет етуімен экожүйенің шөлдену және антропогендік трансформация факторлары мен бағытын бағалау үшін салыстырмалы материал ұсынылады. Екінші жағынан, Қазақстанның 14 эндемиктік түрлері (бүкіл жағалаудағы 19-дан) БР-тың кішкентай аумағында, соның ішінде арал неоэндемиктік Пратов көкпегі тіркелді. Қорықта Қазақстанның Қызыл кітабына енген сирек кездесетін өсімдіктер бар (1981; 2008) - Tulipa biflora, T. borszczowii, Atriplex pratovii. Арал теңізінің құрғаған түбінде пайда болған флора жаһандық маңызы бар, оны зерттеу шекара флораларының бастапқы мұрагерлері мен көші-қон ағындары туралы түсінік береді.
Барсакелместің фаунасы өте алуантүрлі және аймақтық фаунаны бейнелейді. Омыртқасыздардың жоғары белсенділігі бар, тек 12 отрядтың 2 мыңнан астам түрі бар: (Біркүндіктер, инеліктер, дәуіттер, тарақандар, таяқшалылар, айырқұйрықтар, тікқанаттылар, теңқанаттылар, қаттықанаттылар немесе қоңыздар, қабыршаққанаттылар, жарғаққанаттылар және қосқанаттылар). Ең көп ұсынылған - қара сексеуілмен байланысқан түрлер тобы: олардың арасында беріш түзетін көптеген түрлер бар, олардың ішінде стефаниола туысы түрлері бар. Қорықтың фаунасында 18 тұқымдас 61 туысқа жататын өрмекшілердің 107 түрі бар. Қосмекенділер екі түрден тұрады - кең таралған жасыл бақа және көлбақа. Бауырымен жорғалаушылардың 12 түрі, құстардың 178 түрі, сүтқоректілердің 27 түрі тіркелді. Сүтқоректілердің ішінде кеміргіштер мен тұяқтылардың шөптесінді түрлері ерекше назар аударуға тұрарлық. Қосаяқтың екі түрі - кішкентай және тікқұлақ қосаяқ - аралдың байырғы мекендеушілері. Зорман - кәсіптік түр, аралға 1929 жылы әкелінді және осында тұрып кетті. Жануарлардың негізгі қорғалатын түрлері - тұяқтылар; аралдың шөлейт жағдайларына бейімделген және оның биоценоздарының негізгі компоненттеріне айналған ақбөкендер, құландар, қарақұйрықтар.
Әкімшілік-шаруашылық жағынан Барсакелмес биосфералық резерваттың аумағы Қызылорда облысының Арал ауданында орналасқан. Аудан 1929 жылы құрылды, оның орталығы - Арал 1938 жылы қала мәртебесін алды. Арал ауданы Қызылорда облысының солтүстік-батысында орналасқан және 5554 574 га жерді алып жатыр, бұл облыстың жалпы ауданының 24,4% құрайды. Ауылшаруашылық мақсатындағы жерлер ауданның барлық аумағының 23,4%, елді мекендердің жерлері - 5%, өнеркәсіптік жерлер - ауданның барлық аумағының 2,1%, орман алқаптары - 11,5%, су қорының жерлері - 38%, резервтік жерлер - 19,7% құрайды.
Облыста 21 ауыл, 2 кент және 1 қалалық округ бар. Барлығы 57 елді мекен бар. Ауыл халқының жалпы санының 57,9% құрайды. Ауданда 74,7 мың адам тұрады, халық тығыздығы - 1 шаршы км-ге 1,2 адам. Ауданда 44 мектеп бар, оның 36-сы - орта мектеп, біреуі - ауыл балаларына арналған мектеп-интернат, 8-і - толық емес орта мектеп. Оқушылардың жалпы саны - 15 006 адам, 26 балабақша - 1 606 бала, 1 кешкі мектеп - 88 оқушы, 1 музыка мектебі - 288 оқушы, 1 мектеп үйі - 645 оқушы, № 16 КТМ және № 2 КТМ - барлығы 626 оқушы. Денсаулық сақтау: стационарлық ауруханалар - 10, ауруханалар - 7, дәріханалар - 9, басқа медициналық мекемелер - 40, жедел жәрдем станциясы - 1, стоматологиялық клиникалар - 2: «Жансая» ЖШС және «Аралстомед» ЖШС, обаға қарсы станция - 1, санитарлық-эпидемиологиялық станция - 1. Мәдениет мекемелері: ауылдық клубтар - 29, кітапхана - 39, мұражай - 1, мұрағат - 1, жастар спорт мектебі – 2 және 213 спорт алаңдары. Қызылорда облысы Арал ауданының әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі материалдық өнімді өндіру мен тұтынудың төмен деңгейімен сипатталады.
Балық аулау, балық өңдеу, тұз өндіру және мал шаруашылығы халық шаруашылығының негізгі салалары болып табылады. Облыста тұз өнеркәсібі үшін натрий хлоридінің, мерабилиттің, тевардиттің және кварц құмының үлкен қоры бар. Қазіргі уақытта жұмыс істеп тұрған өндірістік кәсіпорындар: «Аралтұз» АҚ, «Атамекен Рыбпром» ЖШС, «Қамқор Локомотив» ЖШС, «Камбала Балық» ЖШС, «Мұрат М» ЖШС, «Латон Маркет» ЖШС, «Арал Вагон» ЖШС. «Қамыстыбас» балық аулау қоймасы тұқы, ақ амур, дөңмаңдай сияқты балық түрлерін өсіреді. Питомниктің сиымдылығы 15 миллион шабақтар. Жағалау елді мекендерінде тұратын ауыл халқы негізінен балық аулумен айналысады. Арал теңізінің су басуына байланысты балық аулау инфрақұрылымында үлкен өзгерістер болды. Балық аулайтын ауылдар балық аулайтын жерден алыс орналасқан болып шықты, теңіздегі гидрологиялық режимнің тұрақсыздығынан балық аулау тұрағы немесе лагерлер тұрақты орналаспайды. Дегенмен, Сырдария өзен бойындағы су ағынының ұлғаюы, 1998 жылдан бастап Кіші Арал теңізіндегі ихтиофауна құрамының биологиялық әртүрлілігіне оң әсерін тигізді.
Елді мекендерді сумен қамтамасыз ету мәселесі орталықтандырылған сумен жабдықтау жүйесі, сырттан әкелінген ауыз және техникалық су арқылы шешіледі. Ірі қара малды суару мәселесі жақын маңдағы тұщы көлдерде суарумен ұйымдастыру арқылы шешіледі. Дәретханалар барлық жерде ашық түрде болады, оқшауланған шұңқырлар әдетте жоқ. Жылыту - қатты отын (көмір, ағаш). Тұрмыстық қоқыстарды шығару әрқашан стандарттарға сәйкес келмейтін қолданыстағы қатты қалдықтар полигонында жүзеге асырылады. Стихиялық қоқыстар аймақта кеңінен таралған.
Қызылорда облысы Арал ауданының шегінде орман қоры сексеуіл мен жайылмалы ормандардан тұрады. Облыстың орман қорының жерлері 6372,9 км2 құрайды. Биосфералық резервуардың буферлік және транзиттік аймағына кіретін аудандарда барлық тасымалдаулар мен транспорттық қатынастар автокөліктік жолымен жүзеге асырылады. Қазіргі уақытта аудандардағы жол желісі тиісті техникалық қызмет көрсетілмегендіктен жарамсыз болып қалды. Сондықтан, Жаңақұрылыс және Қаратерең ауыл округтерінде жол желісін қайта құру басты міндеттердің бірі болып табылады, өйткені оны шешу бірден екі мәселені шешеді: бұл аудандар ішінде және олардың арасындағы көлік байланысын жақсартуға ғана емес, сонымен қатар жергілікті тұрғындардың көп бөлігін жұмыспен қамтамасыз етуге және осылайша аудандардағы жұмыссыздықтың деңгейі төмендейді. Екі ауданда ауылшаруашылық техникалары да, жеке көліктер де бар.
Облыс аумағы арқылы темір жолдың 240 км, Самара-Шымкент байланысы бар автомобиль жолы өтеді, облыс орталығына дейінгі қашықтық - 448 км.
2012 жылы биосфералық резерваттың транзиттік аймағында орналасқан «Сырдария өзені» алаңы Рамсар конвенциясының ресми тізіміне енгізілді.
Ботаникалық және географиялық аудандастыру тұрғысынан Барсакелмес БР аумағы Сахаро-Гоби шөлді аймағының, Иран-Туран субрегионының, Солтүстік Туран провинциясының, Батыс Солтүстік Туран суб-провинциясының, Шығыс Арал маңы және Приморск аудандарының, Сырдария және Ақкөл-Көкарал аудандарының бір бөлігі болып табылады. Аумақ солтүстік және орта шөлдердің түйіскен жерінде орналасқан.
1960 жылдан бастап Арал теңізі бассейнінде теңіз түбінің құрғатылған бөлігінде жаңа литогендік негіз пайда болды. Бұл процесс теңіз бетіндегі шөгінділердің пайда болуымен және олардың негізінде ландшафттардың жаңа типінің - алғашқы теңіз жазықтарының ландшафттарының пайда болуымен байланысты. Бұрынғы теңіз түбінде жаңа бастапқы табиғи-аумақтық кешендер құрылуда, олардың құрылуы мен дамуы көбіне түбіндегі шөгінділердің сипатына, су асты элементтері мен рельеф формаларына және жағалау аймағының динамикасына байланысты. Теңіз түбінің бұрынғы сулы кешендеріне алғашқы теңіз жазығы пайда болған кезде зоналық континенталды процестер, ең алдымен, эеолиялық процестер қатты әсер етеді. Әдетте, түбінің құрғатылған бөлігінде тұздану континенталды режим жағдайында, ландшафтты қалыптастыру процестерінің дамуы мен активтену жағдайында жүреді: дефляция, эеолдық жиналу, галогенохимиялық, жазықтық жуу, сызықтық эрозия, желдету және т.б.
Барсакелмес БР-ның негізгі және буферлік аймақтарының едәуір бөлігі (бұрынғы Барсакелмес пен Қасқақұлан аралдарының үстірттері және төменгі жазығы) аймақтық мекендер болып табылады. Аралдардың негізгі аумағын үш компоненттен тұратын фитоценоздар формациялары - Artemisia terrae albae, Anabasis salsaи Agropyron desertorum құрады. Кешеннің элементтерінің арақатынасына байланысты әр түрлі кешендер бөлінеді. Бұл топта олардың алтауы бар: бұйырғын-ақжер жусаны (compl. Artemisia terrae albae – Anabasis salsa), ақжер жусаны-бұйырғын (compl. Anabasis salsa – Artemisia terrae - albae), шөл бидайығы-бұйырғын (compl. Anabasis salsa – Agropyron desertorum), шөл бидайығы-бұйырғын-ақжер жусаны (compl. Artemisia terrae - albae – Anabasis salsa – Agropyron desertorum), шөл бидайығы-бұйырғын-ақжер жусаны (compl. Anabasis salsa – Agropyron desertorum – Artemisia terrae - albae), ақжер жусаны- шөл бидайығы- бұйырғын (compl. Anabasis salsa – Artemisia terrae - albae – Agropyron desertorum). Көптеген жағдайларда бұл түрлер сирек кездесетін Haloxylon aphyllum ақжер жусанымен байытылған.
Шөл бидайығы- бұйырғын –ақжер жусаны - кең таралған түрлердің бірі. Ол ақжер жусан фитоценоздарының басым болуымен сипатталады, ауданда 62-68% және жиілігі 40-50%. Бұйырғындар кешені аймағының 27-35% алып жатыр және 36-46% құрайды; шөл бидайығы ауданның 2-5% алып жатыр және жиілігі 12-16% құрайды. Осылайша, бұл кешенде қосымша элементтерде фитоценоздардың мөлшері аз болады.
Шөл бидайығы-ақжер жусаны-бұйырғын кешені үшін жусан мен бұйырғынтардың кері қатынасы тән. Алғашқысы жердің 42% алып жатыр, соңғысы 48%, бұйырғындардың пайда болуы 39% құрайды. Үстірттің баурайында, құмға дейінгі өтпелі белдеуде және жер бедерінің едәуір бөлінуі және көбінесе үштік саздарының тығыз орналасуында ақжер жусан-шөл бидайығы-бұйырғын типті кешені таралған, онда бұйырғындықтар ауданның 65% -ын алып жатыр. Ақжер жусанның рөлі күрт төмендейді, ал бидайық шөбі кешен аумағының 20% алады және фитоценоздардың үлкен мөлшерімен сипатталады (кездесуі 15%). Бұл кешендер бір типті және бір-бірінен дәйекті процестердің біркелкі емес орналасуы нәтижесінде ерекшеленеді. Кешендердің элементтері ретінде әрекет ететін бірлестіктердің құрамы дәл осындай үш мүшелі комплекстерде әр түрлі болады. Жалпы алғанда 14 түрлі бірлестіктерді бөлуге болады: бұйырғын (ass. Anabasis salsa), ақжер жусан (ass. Artemisia terrae - albae), шөл бидайығы (ass. Agropyron desertorum), шөл бидайығы-бұйырғын (ass. Anabasis salsa + Agropyron desertorum), сексеуіл-ақжер жусаны (ass. Artemisia terrae - albae + Haloxylon aphyllum), итсигек - ақжер жусаны (ass. Artemisia terrae - albae + Anabasis aphylla). Әртүрлі формациялардың бірлестіктері нақты экологиялық шектеулерге ие.
Төменгі жазықта үлкен аумақтар қос мүшелі бұйырғын-ақжер жусан кешеніне жатады (compl. Artemisia terrae - albae - Anabasis salsa). Ақжер жусандар ауданның 60% құрайды, ал олардың кездесуі 48% құрайды. Қалғандарын бұйырғындар алады. Жазықтың солтүстік бөлігінде, әсіресе тақырлардың жанында, ақжер жусан-бұйырғын кешені (compl. Anabasis salsa - Artemisia terrae - albae) кең таралған, дақ болып, үш мүшелі кешендердің арасында кездеседі. Ол кейбір жерлерде аумақтың 40% алып жатыр. Ассоциациялардың құрамы жағынан қос мүшелі кешендер біртекті, көбінесе олардың құрамдас бөліктері 4 ассоциациядан тұрады (таза бұйырғын, таза ақжер жусаны, ақ жер жусаны-бұйырғын және итсигек ақжер жусаны).
Жалпы алғанда, Барсакелмес БР-ның негізгі және буферлік аймақтарының аумағында келесі тенденция байқалады: тау жағдайындағы ақжер жусандарының рөлінің жоғарылауы (үстірттерде жусандар толығымен басым) және оларды бұйырғындармен алмастыру интрозональды аймаққа жақындаған жағдайға ауысқан кезде (су жырып кеткен беткейлер, үштік саздың шығуы, тақырлар). Кешендердің табиғаты соған сәйкес өзгереді.
БР транзиттік аймағының аумағында өсімдіктердің 5 түрі ерекшеленеді: шөлді, шалғынды, алқапты, батпақты, су. Шөл өсімдіктерінің қауымдастықтары топырақ пен топырақ жағдайларына байланысты бөлінеді. Құмды шөгінділерде басым: ақтікен (Atraphaxideta spinosae), қара сексеуіл (Haloxyloneta aphylli), құм қарағаны (Ammodendreta bifoli) формациялары. Ең көп формация тұзды топырақтармен байланысты галофильді түрлерден түзіледі. Галофиттік түзілімдердің ішіндегі едәуір әдеттегі түрлері: гүлшашақты жусан (Artemisieta scopiformidis), көкпектер (Atripliceta pungen, А.pratovi), климакоптералы (Climacopterideta aralensis), ажырық (Aeluropodeta littoralis) және басқалар. Тоғай өсімдіктерінің түрі жаңа ғана қалыптасып келеді, ағаш тоғайлары негізінен жоңғардың талдарымен (Saliceta songaricae) түзіледі, екі жылдық топтардың тоғайлары - жас және орта жастағы ағаштарға тән. Нағыз тоғайларды Сырдарияның төменгі ағысында ғана кездестіруге болады. Өсімдіктің батпақты түрі батпақты қатардың топырағында қалыптасады: батпақты, жүзгіш-батпақты, лай-батпақты, оларға қоғалар (Typheta angustifolia, Т. laxmannii), қамыстар (Scirpeta lacustris, S. kasachstanicus), түйнектіқамыс (Bolboschoeneta maritimi) шөптесін батпақтары жатады. Су өсімдіктері гидрофитті өсімдіктер арқылы қалыптасады, олар үшін сулы ортада өсу оңтайлы болады. Су өсімдіктерінің бірнеше экологиялық топтары бар: су бағанында еркін жүзетін гидрофиттер; тамырлы гидрофиттер; гидрофиттерді құбылмалы жапырақтармен тамырлау; су бетінде еркін жүзетін гидрофиттер.
Қазіргі уақытта Барсакелмес БР-ның екі кластерлік аймағының негізгі және буферлік аймақтарының аумағында жоғары өсімдіктердің 298 түрі, омыртқасыздардың 2000-ға жуық түрі тіркелген; Қосмекенділердің 2 түрі; Бауырымен жорғалаушылардың 20 түрі, бұл Қазақстанның герпетофаунасының жалпы құрамының 46,9% құрайды; Қазақстанның шөлді аймағында тіршілік ететін сүтқоректілердің 42 түрінің 30 түрі немесе 71,4%; және құстардың 178 түрі. Сонымен бірге, қазіргі мәліметтерге сәйкес, Сырдария өзенінің атырауындағы БР транзиттік аймағында мыналар тіркелді:
Флораның 112 түрі, оның ішінде бұрын қорғалмаған су өсімдіктері, оның ішінде 2 түрі Қызыл кітапқа енгізілген (қазақ қамысы мен қалқаншажапырықты нимфейник), қорықтың басқа бөліктерінде кездеспейді және Қазақстанда басқа жерде қорғалмайды;
Зоопланктонның 85 түрі, оның 4-уі сирек, 2-уі эндемиктік;
Құстардың 250 түрі, олардың ішінде 100-ге жуық ұя салатын түрлер, оның ішінде 40 сирек кездесетін және эндемиктік, оның 27-сі Қазақстан Республикасының омыртқалы жануарларының Қызыл кітабына енгізілген, 13 түрі ХТҚО Қызыл тізіміне енгізілген. Кіші Арал теңізінің сулы-батпақты жерлері Сібірді Оңтүстік және Батыс Азия мен Африкадағы қыстайтын жерлерімен байланыстыратын құстардың қоныс аудару жолында тоқтап, демалу орны ретінде маңызды рөл атқарады, сондықтан олар Қазақстанның негізгі құстар аудандарының халықаралық тізіміне енеді (IBA). Қоныс аудару кезеңінде мұнда 20-50 мың суда жүзетін құстар мен су маңы құстары тоқтайды, сондықтан ол халықаралық өлшемдерге сәйкес келеді (A1, A4i b A4ii), оған сәйкес Кіші Арал және жаңа Сырдария өзендері халықаралық маңызы бар Рамсар конвенциясының жаһандық маңызы бар сулы-батпақты алқаптар тізіміне енгізілді.
Кіші Аралда кездесетін 20 балықтың 18 түрі, оның ішінде Қызыл кітапқа енгізілген 3 сирек түрі: Арал қаязы (Barbus brachycephalus brachycephalus), Арал майбалығы (Chalcalburnus chalcoides), Арал ақкөз балығы (Abramis sapa aralensis).
Олардың әлеуметтік-экономикалық мәселелерін шешу үшін жергілікті тұрғындар кірістер әкелетін қызметтің өте шектеулі түрлеріне ие: балық аулау, ауыл шаруашылығы және мал шаруашылығы. Кейбір отбасылар зейнетақы мен жәрдемақы бойынша өмір сүреді. Бірақ жаңа нарықтық экономика бұрынғыдай адамдардың психологиясын өзгертуде: соңғы жылдары адамдар тәуелсіздікке қол жеткізді, жергілікті халық нарықтық қатынастарда дұрыс жолға түсті. Қазір ауылдарда дүкендер көбейіп келеді, автобус және жүк тасымалы ұйымдастырылған, қызметтердің барлық түрлері дамуда; кафелер мен мейрамханалар ашылуда. Жергілікті тұрғындарды өз проблемалары мен ауылдың мәселелерін шешуде одан әрі жандандыру үшін үкіметтік емес сектордың дамуына көмектесу керек, оларға гранттар алу үшін жобалар жазуды үйрету және бизнес-жоспарлар құру қажет.
Құрғақ көлдер негізінде тоған фермаларын дамыту мүмкіндігі бар екенін ескере отырып; қызмет көрсету саласының даму әлеуеті; үйде қолдан жасалған былғары және жүннен жасалған бұйымдарды сатудың бұрын-соңды болған жағдайлары бар және тұрғындар сүт пен сүт өнімдерін қалаға белсенді түрде сатуда, оны дамыту қажет:
тоған балықтарын өсіруге арналған тоған фермалары (тұқы, сазан, ақ амур, дөңмаңдай және т.б.);
бақтар мен көкөністер;
қой, ешкі мен түйенің жүнінен көрпе, пальто, терме-алаша, басқа да ұлттық бұйымдар мен киім-кешек, ұлттық тұрмыстық заттар өндірісі мен тігін цехтарын құруды қамтамасыз ету;
аяқ киім және тұрмыстық техниканы жөндеу шеберханалары, шаштараздар;
тері, жүн өңдейтін цехтар; балық, сүт және ет өнімдерін өңдеу;
орнықты экономикалық даму аймағында жергілікті құрылыс материалдарын (кірпіш, қамыс төсеніштер және т.б.) өндіруді ұйымдастыру облыс орталығында да, ауылдарда да тұрғын үйдің жаппай салынуына байланысты өнімнің бұл түріне сұраныс өте жоғары;
басты мақсат ретінде дала тіршілігінің ұлттық дәмімен таныстыратын экологиялық туризмді дамыту; Арал теңізінің түбінен табылған ежелгі қаланы аралау, сонымен қатар Сырдария атырауының флорасы мен фаунасын терең зерттеу және бірегей экожүйені сақтау.
